Badanie wariograficzne – na czy polega ?
Badanie wariograficzne polega na rejestracji reakcji psychofizjologicznych naszego organizmu, zarejestrowanych na przesuwającej się taśmie papierowej, jak w przypadku poligrafu analogowego lub na ekranie komputera w przypadku poligrafu
cyfrowego. Przed właściwym badaniem przygotowuje się poligraf do badań bez zadawania pytań, obserwując przy tym aktywność rejestrowanych reakcji. Reakcje organizmu badanego mogą być różne w zależności od pytań, które je wywołują. Bodźcami tymi mogą być pytania obojętne np; „Czy ma Pan na imię Jan ?”; pytania kontrolne związane z osobą badaną, a nie ze sprawą, np. „Czy popełnił pan w życiu czyn, którego się pan wstydzi?” oraz pytania krytyczne, dotyczące zdarzenia, w którym badany brał udział lub posiada wiedzę na ten temat.
Reakcje, które rejestrują współczesne poligrafy, to:
zmiany tętna i ciśnienia krwi, zmiany w cyklu oddechowym oraz tak zwany odruch skórnogalwaniczny.
Mogą także rejestrować ruchy mięśniowe, czy przepływ krwi w naczyniach krwionośnych (tzw. pletyzmograf). Jednak te zmiany nie są oceniane przez programy komputerowe.
W badaniach wariograficznych stosuje się różne testy składające się z pytań obojętnych, kontrolnych
i relewantnych. Test musi być powtórzony minimum trzykrotnie, aby wyniki można było ocenić. Ocena
takiego badania polega na porównaniu reakcji na pytania kontrolne i relewantne. Ocena ma charakter
numeryczny.
Procedura badania wariografem polega na:
Zapoznaniu każdej osoby, której to badanie dotyczy. To pierwszy krok, mający na celu przygotowanie psychiczne i informacyjne osoby badanej do procesu badania.
Przygotowanie osoby do badania, czyli tzw. wywiad przedtestowy. W tym etapie zapoznajemy osobę badaną z działaniem poligrafu, omawiamy pytania, jakie będą zadawane w czasie testów, oraz przeprowadzamy wywiad w taki sposób, aby osoby niewinne uspokoić, a winne pobudzić. Wiadomo, że osoba winna powinna zapamiętać zdarzenia będące przedmiotem badania w pamięci długotrwałej. Badanie będzie polegało na wydobyciu tego zdarzenia za pomocą bodźców, którymi są pytania relewantne, i ujawnieniu ich w postaci reakcji psychofizjologicznych na ekranie komputera lub na taśmie papierowej. Dlatego też przed testami na wariografie trzeba przygotować ankietę z wieloma pytaniami dotyczącymi tego zdarzenia, w którym badany na pytania ma odpowiadać krótko „tak” lub „nie”. Wykorzystujemy 3 lub 4 najważniejsze pytania, by przypomnieć sprawcy przebieg zdarzenia.
Przeprowadzenie samego badania. Jest to faza, w której stosowane są wcześniej przygotowane techniki i metody, aby na podstawie reakcji fizjologicznych osoby badanej ocenić jej prawdomówność.
Ocena i wyniki badania. Ostatni etap, w którym analizowane są dane zgromadzone podczas badania. Według danych amerykańskich, skuteczność badania zależy od zastosowanych rodzajów testów: w przypadku testów jednowątkowych wynosi 92,1%, a w przypadku testów wielowątkowych 85%.
Historia poligrafu i badania na nim:
Historia poligrafu i badania na nim pojawiły się w Stanach Zjednoczonych Ameryki w latach 30-tych XX wieku. Aparaty i testy były udoskonalane. Do lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku używane były tylko poligrafy analogowe. Potem, wraz z rozwojem techniki cyfrowej, pojawiły się moduły, które rejestrowały te same zmienne co poligrafy analogowe i rejestrowały dane w pamięci komputera, a nazywają się poligrafami cyfrowymi. Obecnie używa się głównie poligrafów cyfrowych, a rzadziej analogowych.
W Polsce poligraf pojawił się w 1963 roku, kiedy to prof. Paweł Horoszowski przeprowadził pierwsze badanie w sprawie o zabójstwo, co opisał w „Przeglądzie Psychologicznym” w 1965 roku. To właśnie profesor Paweł Horoszowski wprowadził do nazewnictwa polskiego słowo „wariograf” zamiast „poligraf”.
W roku 1967 wojsko polskie zakupiło poligraf Keelera, który miał przyczynić się do wzrostu wykrywalności przestępstw w wojsku. W związku z tym w 1968 roku zostałem wytypowany do zapoznania się z obsługą tego urządzenia. W tym zadaniu pomagał mi Aleksander Krzyścin, a także lektura literatury amerykańskiej poświęconej tej tematyce. Już w roku 1968 w realizacji czterech spraw kryminalnych udało się zrealizować dwie przy pomocy poligrafu.
W roku 1971 w Polsce było dwóch przeszkolonych ekspertów w zakresie badań poligraficznych, to znaczy Łucjan Wiśniewski (autor) i Piotr Jóźwiak. Od tego czasu Milicja Obywatelska korzystała z mojej pomocy i badań poligraficznych przy prowadzeniu poważnych spraw kryminalnych.
W 1976 roku Uniwersytet Jagieloński zakupił kolejny poligraf i wtedy dr Jan Widacki w swojej pracy habilitacyjnej wykazał, że badania wariograficzne są bardziej wiarygodne niż inne badania kryminalistyczne np. badania pisma czy daktyloskopia. Zastosowanie wariografu stało się przedmiotem badań naukowych i pojawia się jako temat rozważań na sympozjach, np. Gródek 1975, Toruń 1976. Istotnie wzrosło zainteresowanie tą tematyką w praktyce, jak i w teorii, co można było zaobserwować też po wzroście liczby publikacji naukowych oraz prac magisterskich.
Badaniami nad wariografem zajmują się prof. Jan Widacki oraz prof. Ryszard Jaworski, a także doktor Mariusz Kulicki i inni naukowcy. W 1982 roku Milicja Obywatelska wyszkoliła już eksperta, który prowadził dla nich badania. Nasz zespół działał w wojsku przez ponad 20 lat, to jest w okresie od 1969 do 1990 roku. W tym czasie brał udział w 940 sprawach, w których ogólnie zbadano wariografem 4784 osoby.
Wykorzystanie badań wariograficznych przyczyniło się do odzyskania wielu jednostek broni skradzionych przez żołnierzy, a w przypadku Milicji Obywatelskiej do wykrycia wielu spraw kryminalnych. Po zmianach ustrojowych, to jest od 1990 roku, przez ponad 30 lat organizowałem i prowadziłem badania wariografem w instytucjach państwowych takich jak: Urząd Ochrony Państwa, Straż Graniczna, jak też organizowałem badania w Policji. W sumie przeszkoliłem kilkadziesiąt osób, które następnie stały się ekspertami i instruktorami kolejnych pokoleń ekspertów w zakresie badań wariograficznych.
Obecnie dostępność poligrafów jest nieograniczona. Można kupić taki sprzęt za granicą, ale też w Polsce. W związku z tym pojawiło się wiele nowych osób oferujących badania wariografem do celów procesowych i poza procesowych. Jednak nie wszystkie te osoby posiadają odpowiednie przeszkolenie i kwalifikacje do przeprowadzania badań. Czasami niestety od takiego badania zależy zbyt wiele, aby o prawdomówności mógł zadecydować nieprzygotowany do tego człowiek.
Dr Łucjan Wiśniewski
